Jak rozwija się widzenie?

N.C. Barraga i M. Collins (1989, za: Walkiewicz, 2000) wyodrębniły następujące etapy w rozwoju widzenia:

1. Reagowanie w sposób wskazujący na postrzeganie bodźców wzrokowych i odbieranie informacji wzrokowych (1-3 miesiące).

2. Rozwijanie i wzmacnianie dowolnej kontroli ruchów gałek ocznych. Początki wybierania i różnicowania konkretnych obiektów o wyraźnych barwach i kształtach (4-12 miesięcy).

3. Rozróżnianie, rozpoznawanie i posługiwanie się konkretnymi obiektami (1-3 lata).

4. Rozróżnianie i identyfikowanie kształtów i szczegółów obiektów oraz obrazków przedstawiających przedmioty, ludzi i akcje (2-4 lata).

5. Zapamiętywanie szczegółów w złożonych obrazkach i wzorach. Odnoszenie części do całości. Rozróżnianie figury i tła w perspektywie blisko – daleko (3-5 lat).

6. Rozróżnianie, identyfikowanie i odtwarzanie figur abstrakcyjnych i znaków (4-5 lat).

7. Rozróżnianie, identyfikowanie i dostrzeganie układów na obrazkach, w figurach przestrzennych i znakach (5-6 lat).

8. Identyfikowanie, postrzeganie i odtwarzanie pojedynczych i złożonych znaków (6-7 lat).

l. miesiąc

Ze względu na krótkie okresy czuwania i subtelne zachowania wzrokowe noworodka wiele trudności sprawia rodzicom ocena, jak ono widzi w l. miesiącu życia. Dziecko przejawia czujność na niektóre bodźce wzrokowe, np. gdy dany przedmiot znajdzie się na wprost jego oczu, zatrzymuje na chwilę swoją dotychczasową aktywność (przestaje ssać, nieruchomieje). Reaguje na źródła światła – odwraca głowę w kierunku okna, zapalonej lampy, jasnej ściany. Otwiera szeroko oczy w ciemności i zamyka je przy ostrym świetle, preferuje umiarkowane światło. Ostrość wzroku w tym okresie jest znacznie obniżona, a pole widzenia ograniczone do około 20-25 stopni. Noworodek zatrzymuje na krótko spojrzenie na twarzach pochylających się nad nim osób, przy czym optymalną odległością ze względu na niską ostrość wzroku jest około 21 cm, co odpowiada typowemu dystansowi dzielącemu twarz matki od niemowlęcia podczas karmienia.

Jak podaje G. Butterworth (1997), nowo narodzone dzieci wykazują skłonność do skupiania wzroku na obszarach brzeżnych eksponowanych przedmiotów, choć pod wpływem ich ruchu
przenoszą spojrzenie ku części środkowej obiektu. Przy patrzeniu na twarz noworodek będzie więc koncentrował się na zewnętrznych jej elementach – linii włosów, uszu i brody.

Zaraz po urodzeniu maluch zdolny jest do odróżnienia jednolicie szarej powierzchni od powierzchni pokrytej biało-czarnymi pasami o szerokości 2,5 cm. W tym okresie najlepszymi zabawkami stymulującymi widzenie będą przedmioty o wysokim kontraście, zwłaszcza czarno-białe, np. zabawki w czarno-białe prążki lub geometryczne wzory. Przedstawiając rozwój zdolności widzenia, tak pisze o tym L. Eliot (2003, s. 296): „Kupowaliście ostatnio jakieś zabawki dla noworodków? Jeśli tak, to prawdopodobnie zauważyliście, że działy wyprawek dla dzieci są teraz pełne przedmiotów o wyraźnych czarno-białych deseniach: pluszowych zwierzątek, sznurków z zabawkami do zawieszania w kołyskach, wózkach i łóżeczkach, kocyków, poduszek i tak dalej. Producenci zrozumieli wreszcie, co może widzieć noworodek, a czego nie. Te ostro kontrastujące ze sobą ascetyczne wzory są nie tylko najlepsze ze względu na ograniczoną ostrość wzroku noworodków, ale również dlatego, że w pierwszych tygodniach życia widzenie barw jest bardzo kiepskie”.

Można również zauważyć, że dziecko jest zdolne do śledzenia, czyli podążania wzrokiem za poruszającym się przedmiotem, ale tylko wówczas, gdy odbywa się to w centralnej części
pola widzenia i ruch jest powolny.

2-3. miesiąc

Ostrość wzroku poprawia się, a pole widzenia wynosi około 60 stopni. Niemowlę wpatruje się w kolorowe, jaskrawe obiekty. Percepcja barw nie jest jeszcze w pełni wykształcona.
Badania wykazały, że niemowlęta w 3. miesiącu wolą barwę żółtą i czerwoną od niebieskiej i zielonej) (Vasta, Haith, Miller, 1995 za: Kowal, 2003). W tym wieku dziecko wpatruje się
w wewnętrzne elementy twarzy, szczególnie oczy, nos i usta, ponadto utrzymuje kontakt wzrokowy i odpowiada uśmiechem na uśmiech dorosłego. Patrzy w kierunku źródła dźwięku. Niemowlę ma już umiejętność śledzenia obiektu poruszającego się w linii poziomej oraz początki śledzenia w linii pionowej i po okręgu. Podobnie jak we wcześniejszym okresie łatwiej jest mu percepować przedmioty będące w ruchu.

3-5. miesiąc

Dziecko bada własne ręce: zauważa je, przybliża do oczu, obserwuje ruch palców, bawi się swoimi dłońmi w środkowej linii ciała. Pod kontrolą wzroku sięga po różne obiekty znajdujące się w zasięgu ręki i nimi manipuluje. Podczas manipulacji przenosi spojrzenie z dłoni na obiekt i z powrotem.

5-7. miesiąc

Maluch potrafi szybko i precyzyjnie lokalizować przedmioty pokazywane w każdym obszarze pola widzenia oraz sprawnie przenosić spojrzenie z jednego obiektu na inny. Ostrość wzroku ma już prawie pełną wartość. Dziecko rozpoznaje wzrokowo dobrze sobie znane obiekty i osoby: uśmiecha się, ożywia, sięga po przedmiot i dłużej się nim bawi..

7-12. miesięcy

Niemowlę zaczyna dostrzegać, śledzić i interesować się coraz mniejszymi przedmiotami, co jest związane z osiągnięciem pełnej ostrości wzroku. Podczas śledzenia obiektów dziecko porusza coraz częściej tylko oczami, bez dodatkowych ruchów głową. Zaczyna oglądać obrazki w książeczkach, interesuje się czynnościami rysowania i pisania. Przemieszcza się w kierunku bodźców wzrokowych, potrafi również naśladować niektóre ekspresje twarzy i duże ruchy ciała.

2 i 3. rok

Rozszerza się zasięg widzenia i wzrokowa orientacja w przestrzeni. Dziecko zaczyna rozróżniać, klasyfikować i nazywać kształty, kolory, przedmioty i osoby zarówno realne, jak i te przedstawione na obrazkach. Rozpoznaje i nazywa charakterystyczne cechy przedmiotów i ludzi, np. nos, ubranie, a także dobiera wzrokowo według kształtu bryły geometryczne.

4-5. rok

To okres intensywnego zainteresowania obrazkami. Początkowo uwaga dziecka koncentruje się na samych przedmiotach – próbuje ono wskazywać, nazywać, wyliczać obiekty na obrazkach. Następnie rozwija się umiejętność dostrzegania i nazywania akcji przedstawionej. Czynnikiem wpływającym w istotny sposób na to, co i jak jest widziane, jest również przestrzeń, która nabiera dodatkowego znaczenia dla małego dziecka, jeszcze nieprzemieszczającego się samodzielnie. Najbliższe otoczenie powinno być zaadaptowane do indywidualnych potrzeb i możliwości wzrokowych konkretnego dziecka: obiekty o określonej wielkości rozmieszczone w sposób uporządkowany, odpowiednio oświetlone i w takiej ilości, która wzbudza ciekawość dziecka, nie powodując przy tym nadmiernego przeciążania układu nerwowego.

Zabawki i pomoce terapeutyczne.

Większość ogólnie dostępnych, standardowych zabawek nie jest dostosowana do szczególnych potrzeb dziecka słabowidzącego. Aby spełniały one swoją funkcję, muszą zostać właściwie zmodyfikowane. K. Kowal (2003,s.6 omawiając cechy, jakie powinna mieć właściwa dla słabowidzącego dziecka zabawka, szczególną uwagę poświęca takim jej właściwościom, jak: kształt, kolor, kontrast, wielkość, ciężar i faktura. Wiele pomocy, które wykorzystywane są do stymulowania wzroku. Konkretne przedmioty codziennego użytku, które mają pewne określone, pożądane właściwości; wiele zabawek jest wykonywanych samodzielnie przez terapeutów i rodziców. Dobór zabawki dla konkretnego dziecka zawsze powinien być zależny od poziomu preferowanych przez dziecko reakcji wzrokowych oraz posiadanych przez nie umiejętności w pozostałych dziedzinach rozwojowych, takich jak np.: mała lub duża motoryka i funkcje poznawcze.

Do najczęściej stosowanych zabawek i pomocy terapeutycznych należą:

• różnego typu źródła światła: latarki lekarskie, lampki, światłowody, zabawki podświetlone. np. gumowe zabawki z włożoną do środka latarką itp.,

• zabawki prezentowane w świetle lampy fluorescencyjnej: białe rękawiczki, maty, plastikowe zabawki o jaskrawych barwach, jaskrawe frotki, klocki, koraliki, butelki z farbami fluorescencyjnymi, przedmioty oklejone taśmą fluorescencyjną, specjalne granulaty, fluorescencyjne talerzyki, kubki, miseczki itp.,

• zabawki błyszczące, odbijające światło: korale i łańcuchy choinkowe, wiatraczki, folia dwustronna ratunkowa, płyty CD, pudełka i butelki różnej wielkości oklejone błyszczącym papierem, błyszczące pudełka po paście do zębów, papierowe talerze złote lub srebrne, złote zmywaki i gąbeczki, srebrne maty, puszki, książeczki z elementami błyszczącymi itp.,

• zabawki wysoko kontrastowe, kolorowe: jaskrawe materiały, pudła oklejone taśmą, pióra, piłki, tablice manipulacyjne, maty patchworkowe, klocki, samochody, lalki itp.,

• książeczki: pojedyncze obrazki jednoelementowe o odpowiedniej wielkości, kontraście i niewielkiej liczbie szczegółów, zdjęcia konkretnych przedmiotów z najbliższego otoczenia dziecka, obrazki konturowe o zredukowanej liczbie detali, puzzle z różną liczbę elementów, układanki, historyjki rysunkowe itp.,

• specjalistyczne pomoce terapeutyczne: zestaw pomocy z programu Uli i Gogo, stolik podświetlany z pomocami, pomoce z programu Frostig i Horne itp.

Warto zwrócić uwagę na to, że wykorzystanie tak gotowych, jak i samodzielnie wykonanych zabawek nie tylko prowokuje dziecko do patrzenia, ale również rozwija szereg zdolności pozawzrokowych, np. zachęca do sięgania, chwytania i manipulowania przedmiotami, doskonali schematy czynnościowe.

Uważna obserwacja zachowań wzrokowych małego dziecka i możliwie jak najwcześniejsze wykrycie symptomów świadczących o tym, że rozwój widzenia nie przebiega w sposób prawidłowy, są czynnikami, które w znaczącym stopniu zwiększają prawdopodobieństwo poprawy widzenia. Szybkie zdiagnozowanie problemów wzrokowych i podjęcie właściwie zaplanowanej stymulacji poszerza zakres informacji wzrokowych dziecka.